سیر در مسیر تعالی نیازمند دارا بودن مهارت هایی از قبیل علم و بصیرت است به نحوی که فقدان هر یک از آنها مانع حرکت آدمی می شود ، رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود :

«مَنْ عَمِلَ عَلَى غَیْرِ عِلْمٍ کَانَ مَا یُفْسِدُ أَکْثَرَ مِمَّا یُصْلِحُ.»[1]  کسى که بدون علم عملى انجام دهد فساد وخراب کردنش بیش از آن چیزی است که اصلاح و آباد می کند .

امام صادق علیه السلام نیز فرمود :

«الْعَامِلُ عَلَى غَیْرِ بَصِیرَةٍ کَالسَّائِرِ عَلَى غَیْرِ الطَّرِیقِ لَا یَزِیدُهُ سُرْعَةُ السَّیْرِ إِلَّا بُعْداً»[2]هر که بدون بصیرت عمل کند مانند کسى است که بیراهه می رود و هر چه با سرعت بیشتری حرکت کند چیزی جز دوری از مقصد نصیبش نمی گردد .

بر این اساس تمامی فعالیت های بشری برای به ثمر نشستن نیازمند علم و بصیرت عاملان آن ها هستند ، اما مطلب این جاست که این علم و بصیرت را باید از کجا و چگونه تحصیل نمود؟ چه عوامل محیطی و اجتماعی در کسب آنها دخیل بوده و موجب تسهیل دست یابی به آنها می شوند ؟

در پاسخ باید گفت که خدای متعال انسان را موجودی عجیب و متمایز از سایر موجودات خلق نموده است ، یکی از اصلی ترین ویژگی های انسان که او را از باقی مخلوقات متمایز کرده این است که ، این قابلیت در او وجود دارد که می تواند از درون با چشمه علم و حکمت و بصیرت پیوند برقرار کند ، یعنی این قابلیت در فطرت انسان نهاده شده است که بتواند به صورت مستقیم به دریای بی کران علم لایزال الهی پیوند خورده و به اندازه ظرفیت خویش از آن جرعه بردارد ، اگر فطرت الهی انسان در زیر غبار هواهای نفسانی و شیطانی مدفون نگردد قوه عاقله انسان به عقل کلّ پیوند خورده و می تواند علم و بصیرت لازم برای تعالی خویش را مستقیما از مبداء فیض دریافت نماید ، در این باره رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود :

«مَنْ‏ أَخْلَصَ‏ لِلَّهِ‏ أَرْبَعِینَ‏ یَوْماً فَجَّرَ اللَّهُ یَنَابِیعَ الْحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَى لِسَانِهِ.» [3] کسى که چهل روز خود را براى خدا خالص کند، خداوند متعال چشمه‏ هاى حکمت را از قلب او بر زبانش مى ‏جوشاند.

اگر انسان توفیق این سیر انفسی را بیابد به این که جدول وجود خویش را از ناپاکی ها  بیالاید و شبانه روز تمامی اعمال خویش را برای خدای متعال خالص گرداند ، خدای متعال نیز بهترین تقدیرات و نعمت های خویش را برای او در نظر می گیرد ، که یکی از آن نعمت های بزرگ عنایت نمودن علم و حکمت و عقل سلیم به انسان است که با آنها می تواند به صورت صحیح در مسیر تعالی گام بردارد.

اما از آن جا که سیر در این مسیر انفسی و توفیق رسیدن به چشمه علم و حکمت از درون بسیار سخت و دشوار بوده و جز تعداد معدود و انگشت شماری از اولیاء الله توانایی رسیدن به این مقام را ندارند خدای متعال راه دیگری نیز برای تحصیل علم و حکمت و بصیرت لازم به منظور حرکت در مسیر تعالی را به بشر عنایت نموده است و آن تعلیم و تبلیغ راه تعالی توسط انبیاء و اولیاء الهی است که فرمود :

﴿هُوَ اَلَّذِی بَعَثَ فِی اَلْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ اَلْکِتابَ وَ اَلْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ﴾ [4] الله تعالی کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها می‌خواند و آنها را تزکیه می‌کند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت می‌آموزد هر چند پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند!

به این نحو خدای متعال برای هدایت بشر هم رسولانی باطنی و هم رسولانی ظاهری قرار داده است تا راهنمای و یاور انسان در مسیر تعالی باشند .

البته باید دقت داشت هر چند که رسولان درونی دقیقا همتراز رسولان بیرونی هستند و حرف هر دو آنها برخواسته از فطرت الهی انسان بوده و یکی می باشد و بین ایشان هیچ تفاوت و تغایری وجود ندارد ، که در این باره فرموده اند :

«کُلُّ ما حَکَمَ بِهِ العَقلُ، حَکَمَ بِهِ الشّرعُ» [5]  هر آن چه که عقل به آن حکم کند ، شرع نیز به آن حکم می کند !

به دلیل ملازم بودن حکم عقل با حکم شرع، هیچ تعارضی بین آنها نیست بلکه حکم عقل عین حکم شرع است

اما حقیقت این است  که اکثریت ابناء بشر نمی توانند به مقامی برسند که رسول درونی خویش را احیاء و زنده کنند و یا به دلیل این که نمی توانند تمام غبارهای عالم طبیعت و هواهای نفسانی را از جان خود بزدایند توانایی ادراک و شنیدن ندای رسول درونی را به صورت کامل ندارند ، به همین دلیل اکثریت افراد بشر از رسولان بیرونی بی نیاز نبوده و همواره به هر دو رسول درونی و بیرونی در کنار هم نیازمند هستند .

بنابر این علاوه بر افاضات و عنایات الهی به قلب روندگان راه سعادت که در غالب علم لدنی و حکمت و بصیرت ظهور می کند انسان از راهنمایی های استاد و مربی کامل که به خزانه علوم الهی دست رسی دارد بی نیاز نیست ، بر همین اساس هم توجه به عنایات الهی از درون و هم عمل به دستورات راهنمایان الهی از لوازم  و ضروریات قطعی سیر به سوی لقاء الله است .

────────────────────────────

[1] (الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‏1، ص: 44(

[2] (الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‏1، ص: 43(

[3](عدة الداعی و نجاح الساعی، ص: 232)

[4] (سوره جمعۀ، آیه 2)

[5] ( این بیان یکی از قواعد فقهی مندرج در کتب فقهی و اصولی است که بسیار در لسان فقهاء و اصولیین رایج و مشهور است ، به کتب قواعد فقهی رجوع شود ، به عنوان مثال قواعد فقهیه آیت الله بجنوردی و ... )